***2
شهرسازی و عناصر شهری در معماری ایرانی
ساختار شهر
در گذشته در انتخاب محل ساختار هر شهر به چند نکته توجه می‌شده:
1- واقع بودن در مسیبر شاهراه‌ها
2- مرکزیت داشتن نسبت به کل منطقه
3- سیل‌گیر نبودن
4- سخت بودن زمین
5- انتخاب جهت ( رون ) و...
و در مورد انتخاب جهت یا « رون» با در نظر گرفتن آب و هوا، و از تابش خورشید و جهت وزش باد (مطبوع و نامطبوع) جهتی را برای شهر در نظر می‌گرفته‌اند.
***3
معماران ایرانی در کل برای این کار سه «رون» در نظر می‌گرفته‌اند.
1- رون راسته:جهت شمال شرقی _ جنوب غربی و شامل شهرهای تبریز، تهران، یزد و دیگر شهرها که جهت آن تقریباً مواجه قبله است.
2- رون اصفهانی: جهت شمال غربی _ جنوب شرقی و در شهرهای اصفهان، استخر، تخت جمشید و دیگر شهرها به کار گرفته شده.
3- رون کرمانی: جهت غربی شرقی و شهرای کرمان، همدان و آذربایجان غربی و دیگر شهرها با این رون ساخته شده‌اند.رون راسته
شمال
رون اصفهانی
رون کرمانی
***4
شهرسازی
قبل از اسلام تقریباً تمامی شهرها به صورت کلات ساخته شده است (که منظور قلعه و برج و بارو)، و در آن شدیداً مسأله نظام طبقاتی رعایت می‌شده است و تقسیم‌بندی شهر به اسامی که ذکرمی‌شود بوده است.
1- کهندژ: قلعه مهم شهر، گاهی در درون شهر و گاهی اوقات بیرون باروی شهر و معمولاً در کوی ارگ ( که یعنی محل فرمانروایی) ساخته می‌شده است. نام محافظ آن ارگ‌بد بوده و برای خودش خندق، بارو داشته است.
2- شارستان یا هسته مرکزی شهر، معمولاً از دروازه مهم آن بازار شروع شده و به مرکز شهر می‌رسیده است.
3- پروست یا ربض به معنی قسمتهای بیرون شارستان.
***5
پس از اسلام در توسعه شهر ترجیح داده می‌شد که بناهای جدید را در بیرون شارستان بسازند،که تقسیم‌بندی شهر در این دوره بدین صورت بوده است.
1- محله: در شهرسازی بعد از اسلام محله‌ها نه بر اساس سازمان طبقاتی بلکه بر اساس هم‌قوم بودن یا هم‌حرفه بودن شکل می‌گرفته است. مثل محله شیرازیها و یا محله حصیربافیها.
محله یا کوی یک شهرک کوچک در دل شهر بوده و برای خودش بازارچه، مدرسه و مسجد و سایر موارد مورد نیاز را داشته است.
2- خیابان، کوچه، گذر، ساباط ( به معنی کوچه سرپوشیده)
3- ارسن بازار: بازاری که در کنار دروازه اصلی شهر قرار داشته و سرپوشیده هم نبوده است.
4- میدان: که خود به دو نوع قابل تقسیم‌بندی است.
الف) میدان بزرگ شهر که در مرکز شهر بوده و ابنیه مختلف مثل بازار، حمام و مدرسه در کنار آن قرار می‌گرفته است. (مانند میدان نقش جهان اصفهان و میدان گنجعلی‌خان کرمان)
ب) میدان لرد که میدان های کوچک پراکنده بودند که کالاهای مختلف در آن پخش می‌شده‌اند. (مانند میدان تره‌بار)
***6
5- مسجد
6- خانه: که عناصر اصلی خانه‌های ایرانی عبارتند از: هشتی، راهرو، حیاط، و باغچه‌های آن باربند بیرونی، اندرونی.
نوع دیگری از خانه‌های ایرانی خانه‌های چهارصفه می‌باشد با عناصر سردر، راهرو، صفحه، اتاق، عیان‌خانه و حیاط.
از خانه‌های معروف می‌توان به خانه وثوق الدوله در تهران، خانه امام جمعه تهران، خانه امیربهادر در تهران، عمارت باغ فردوس در تهران، خانه مسکونی باغ ارم شیراز، نارنجستان قوام در شیراز، خانه خانم زینت‌الملوک در شیراز، خانه حیدری در اصفهان، خانه لاریها در یزد، خانه بروجردیها در کاشان و خانه طباطبائی در کاشان اشاره نمود.
لازم به ذکر است که برخی از عناصر نام برده در شهرسازی پیش از اسلام نیز بوده‌اند و برخی از عناصر مثل مدرسه و مسجد اختصاصاً به دوره بعد از اسلام مربوط مسی‌باشد.
***7
عناصر ساختاری شهرهای ایرانی
1- مسجد:
مساجد ایرانی را می‌توان به 5 نوع تقسیم‌بندی کرد.
الف) مساجد چهارطاقی
این نوع مسجد در حقیقت در ابتدا آتشکده بوده‌اند که تبدیل به مسجد شده‌اند و به عنوان نمونه می‌توان مسجد یزد و مسجد اردبیل را نام برد.
ب) مساجد شبستانی
مثل مسجد جامع فهرج به عنوان اولین مسجد شبستانی، بخش اول مسجد جامع نائین (سومین مسجد شبستانی است)، بخش اولیه مسجد جامع اصفهان (چهارمین مسجد شبستانی است)
پ) مساجد ایوانی که خود به دو نوع تقسیم می‌شوند:
1- مساجد دو ایوانی
خواستگاه این مسجد خراسان است. به عنوان مثال مسجد ساوه (متعلق به دوران سلجوقی)
2- مساجد تک ایوانی
مثل مسجد نیریز در فارس، مسجد جامع سمنان و مسجد جامع یزد.