***2
شیوه خراسانی
در سدهء نخست هجری پدید آمد و تا سدهء چهارم ادامه یافت.
در آن زمان دگرگونی های فرهنگی بیشتر در خراسان رخ می داد.این سرزمین زادگاه اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی است و از آنجا به شهرهایئ چون دامغان و یزد و…رسیده است.
_ پس از اسلام با الگو گرفتن از باور های اسلامی ساختمان ها مردم وارتر(پرهیز از یبیهودگی و تزئینات) شدند.
انسان در کنار آتشکده فیروز آباد احساس کوچکی می کند.در طاق کسری نما سازی ساختمان به گونه ای است که 3 طبقه به نظر میرسد وساختمان 1 طبقه ببیشتر ندارد و پشت نما خالی است.
پس از خراسانی در شیوه های رازی وآذری دوباره ساختمان های شکوهمند ساخته شد که از مردم واری دور شدند به عنوان مثال سر در مسجد جامه یزد.
_در شیوه های پیشین با توجه به شراط کیفیت ساختمان سازی تغییر می یافت
به عنوان مثال در شیوهء پارتی در روزگار اشکانیان ساختمان ها با سنگ پاکتراش و ریزه کاری بیشتری ساخته می شدند.
در دورهء دوم ساسانیان به علت نیاز به ساختمان های بیشتر،آنها را با سنگ لاشه می ساختند. بنا براین کیفیت ساختمان سازی نیز افت می کرد.
این پدیده پس از اسلام نیز رخ داد،زیرا ساختمان های شیوهء آذری هرگز با کیفیت شیوهء رازی که پیش از آن بوده ساخته نمی شدند.
در شیوهء اصفهانی نیز به دلیل نیاز به ساختمان، آنها را با شتاب بیشتری می ساختند. به عنوان مثال به دستور شاه عباس می باید 1000کاروانسرادر ایران می ساختند.
_از دیدگاه نیارش معماری شیوهء خراسانی با شیوهء پارتی تفاوتی نکرد.در این شیوه چفدها مازه دار (بیز یا مرغانه ای)به کار می رفت و بیشتر طاق ها، آهنگ و با چفدهای مازه دار بود، و از طاق چهار بخش یا کلنبو استفاده نمی شد.
_مصالح در این شیوه بوم آورد یا ایدری است(یعنی آنرا از خود محل ساخت بنا بدست می آورند.)
به عنوان مثال مسجد جامع فحرج دیوارهای چینه ای از گل فهرج و ستون ها از خشت است.
آجرهای بکار رفته در تاریخانه دامغان نیز اینگونه است.
***3
ویژگی معماری
1- سادگی بسیار در طراحی
2- پرهیز از بیهودگی
3- مردم واری بناها
4- دور شدن از تزیینات چه در داخل و چه در خارج
5- بوم آورد بودن مصالح
6- چفدهای مازه دار و سقف طاق آهنگ
7- استفاده کمتر از گنبد به خاطر ارتفاع زیاد
***4
مسجد جامع فهرج
یکی از اصیل ترین و کهن ترین ساختمان های شیوهء خراسانی،مسجد جامع فهرج
ساخته شده در ایران که ویزگی های نیارش شیوه پارتی را داراست
تهرنگ آن و جایگاه میانسرا،شبستان،صفه ها،آن را آشکارا اثری از دورهء اسلمی معرفی می کند،که از نخست برای مسجد ساخته شده دارای طرحی ساده و بی پیرایه است.
آرایه های گچبری شکنجی و پیچک های آن همانند آرایه های کاخ کسری در تیسفون است.
مناره آن در سدهء چهارم و پنجم به آن اضافه شد که هنوز با خود مسجد جفت و جور نشده است.
شبستانی با سه دهنه که دهنهء وسط بزرگتر از 2 دهنهء کناری و چفد های آن بیضی طاق های ان آهنگ (ناوی یا کوره پوش)
یکی از ویژگی های جالب این مسجد نقش درهای ساسانی است که با گچ برر روی دیوار شرقی نگاشته شده و گمان می رود معمار مسجد می خواسته یادگاری از در های زیبای کهن برای آیندگان بر جای گزارد.چون ساخت در های آراسته و مجلل در اسلام معمول نبوده است
ورودی اصلی مسجد اکنون در کنار مناره آن است و چندان کهن نیست که گمان می رود همزمان با ساخت مناره ساخته شده باشد یکراست به شبستان باز می شود.
معماری مسجد که مانند معماری ساسانی ،سر ستون ها و درگاه های آن همه به شیوهء معماری پیش از اسلام آرایش شده
***10
تاریخانه دامغان
یکی از کهن ترین بنا ها در شیوه خراسانی است.نقشهء ساختمان بر پایه شبستان ستون دار است.چفد های مازهدار بیز به چفدهای تیزه دار یا جناغی تبدیل شده است. در مقایسه مسجد جامه فهرج با تاریخانه دامغان و شبستان زیر زمینی مسجد جامع سمنان می توان گفت در این بنا ها سعی می شود تا بلندای آسمانه کوتاه باشد،به همین دلیل در مسجد جامع سمنان از طاق چهار بخش کم خیز استفاده شده است.
چفد های تاریخانه و شبستان مسجد جامع سمنان به جناغی تبدیل شده اما فهرج هنوز بیضی است.
مسجد فهرج از خشت هائی به اندازهء یک ارش ساخته شده و نمای سیگل (گل رس)
دارد.
نمای مسجد طاقچه هایی کوچک با نقش های شکنجی آراسته شده است.حتی نقش کنگره های تخت جمشید در آن دیده می شود.
گفته شده در زیر این مسجد کته گم(نهانگاه) وجود دارد که در روزهای اشفتگی مردم دارایی خود را در آن پنهان می کردند