***3
سابقه تاریخی رباطها
از جمله یادگارهای پر ارزش معماری ایران رباطهاست که از روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریانات اقتصادی ، نظامی ، جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده و در ادوار مختلف بتدریج توسعه و گسترش یافته است. عملکرد های گوناگونی که رباطها در گذشته بعهده داشته اند باعث شده است نامهائی ما نند کاربات – ساباط – خان و این در فرهنگ لغات داده شود که در اصل دارای وظایف مشابهی مانند رباطها بوده ولی از نظر خصوصیات و معماری هر یک دارای ویژگی های متفاوت بوده اند . با توجه به کار برد وتوسعه گسترش رباطها درایران می توان علل پیدایش رباطها را نیازاساسی و حمایت کاروانیان دانست ، بنابراین بناهای مشابهی که با نامهای مختلف احداث گردیده به احتمال زیاد بهمین منظور و هدف بوده است. بر طبق تاریخ ، بنیاد کاروانسراها در ایران از زمان هخامنشی آغاز می شود.
***4
هر دوت مورخ یونانی درکتاب پنجم خود ازساختمان هایی گفتگو میکند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود ، هردوت ازیکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا ( چاپارخانه) نام می برد که در فاصله حدود دو هزار و پانصد کیلومتر بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بود و کاروانیان این فاصله را در طی سه ماه طی می کردند .ازدیاد توقفگاه ها یا رباطها در گذشته برای راههای ارتباطی و جریانات اقتصادی کشور که مورد توجه و علاقه حکومت بوده ، می باشد . مطالعه راههای ارتباطی و جاده های بازرگانی و نظامی و نتایج تحقیقات وکاوشهای باستان شناسی معلوم می دارد که از گذشته دور نیاز وافری به ایستگاه های بین راهی و امنیت و رفاه کاروانیان احساس می شده است. گرچه ساختمان یا بنای ساخته شده ای از این گونه کاروانیان از عهد هخامنشی بجای نمانده ، ولی کاوشهای علمی در آینده اینگونه مراکز و ایستگاه های ارتباطی را شناخته و نحوه معماری آن را روشن خواهد ساخت.
***5
دردوره طولانی سلسله اشکانیان درایران و حوزه نفوذ و اقتدارشان یعنی از شرق (استپ آسیای مرکزی) تا منطقه تحت نفوذ آنان در غرب یعنی بین النهرین ایستگاه های ارتباطی و رباطهائی وجود داشته است . همانطوریکه میدانیم هنر و معماری عهد اشکانیان کاملا شناسائی و تحقیق نگردیده وبخصوص ویژگی های معماری و تزئینات معماری آن ناشناخته مانده پس بنابراین نمی توان در حال حاضر ازنحوه معماری یا توسعه رباط عهد پارتی نظریه ای را ارئه داد .
***6
ولی با مقایسه قلاع و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناخته شده میتوان گفت احتمالا رباطهای آن زمان از خشت و آجر بوده و بصورت مربع و مستطیل بنا گردیده و بر طبق شیوه معماری آن زمان دارای ایوانی بوده که محور اصلی بنا است و از پشت ایوان فضای باز حیاطی شکل وجود داشته و اطاقها واطراق گاه در اطراف حیاط ساخته می شده است . در دوره ساسانی اهمیت زیادی به ایجاد راهها و همچنین امنیت جاده ها داده شده ، از جمله این رباطها می توان رباط دروازه گچ ، کنار سیاه در استان فارس ، دیر گچین و رباط انوشیروانی را در امتداد جاده ابریشم نام برد. در دوره اسلامی تحولات چشمگیری در احداث کاروانسراها به وجود آمد و همانطور یکه قبلا گفته شد در ارتباط با مسائل اقتصادی ، مذهبی و نظامی احداث اینگونه بناها وارد مرحله جدیدی شد و شکل تازه ای بخود گرفت .
***7
متاسفانه اطلاعات ما درباره رباط های اوایل اسلام چندان زیاد نیست چون رباطی از این زمان بجای نمانده تا بتوان خصوصیات معماری آن را توصیف کرد . منابع تاریخی و سفر نامه ها آگاهی مختصری در مورد رباطهای اوایل اسلام بدست می دهد . از جمله درسفر نامه ناصر خسرومی خوانیم به هنگام اقامت او در اصفهان در یک کوی شهر 200 صرافی و 50 کاروانسرا بوده است . ابن حوقل درباره نیشابور می نویسد : در این شهر کاروانسرا های زیادی وجود دارد که در آن همه گونه مال التجاره یافت می شود. اهمیت رباطها در آن زمان بسیار زیاد بوده تا جائیکه ناصرخسرو بهنگام مسافرت از نائین به طبس می نویسد : ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود . بدون این کاروانسرا و آب هیچکدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم .
***8
به این ترتیب با مطالعه سفر نامه هااهمیت فراوانی که رباطها بویژه رباطهای بیابانی در گذشته داشته اند به خوبی روشن می شود . در دوره سامانیان ، آل بویه ، آل زیاد و غزنویان احداث بناهای عام المنفعه منجمله رباطها رونق زیادی گرفت . از یادگارهای آن زمان رباط چاهه یا ماهی است که ویرانه هایش درکنارجاده خراسان هنوز به چشم می خورد . این رباط به احتمال زیاد به یاد بود شاعر بزرگ ایران فردوسی ، توسط دخترش برای کاروان و کاروانیان احداث گردیده است . در زمان حکومت سلجوقیان بویژه در دوره ملکشاه ، آلپ ارسلان ، سلطان سنجر ، و صدارت خواجه نظام الملک احداث بناهای مذهبی و غیر مذهبی توسعه فراوان یافت . ایجاد راههای جدید و همچنین تامین امنیت جاده ها باعث روز افزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده های کاروانی برای آسایش کاروانیان رباط های متعددی احداث گردید .