***2
معماری دوره اشکانیان (پارتیان)
قوم پارت یا پارتوآ یکی از شعبه‌های نژاد آریایی ایرانی است، در کتیبه داریوش اول هخامنشی بر بیستون، سرزمین آنان را پرتو نامیده‌اند. این ناحیه از شمال خراسان و ماوراءالنهر و همین نام بعدها به پهلو تبدیل گردید. (خراسان بزرگ شامل: خراسان فعلی، ماوراءالنهر و افغانستان کنونی می‌شده است). پارتوا یکی از استانهای زمان هخامنشی بود. بنا بر گفته استرابو، رهبر پارتها مردی به نام آرساکس (ارشک، ارشاک) بود که بعدها نیای فرضی پادشاهان اشکانی پارت شد. پارتها حکومت ساقط شده هخامنشی را از جانشینان اسکندر مقدونی (سلوکیان) باز پس گرفتند و توانستند یک دولت نیرومند و عظیم را برای مدت پنج قرن پایه‌گذاری کنند.
***3
پارتها در زمینه هنرها به ویژه در معماری ابتکارات بدیعی داشتند آنها با برخورداری از پیشینه غنی دوباره به احیای هنرهای فراموش شده و یا تغییر یافته ایرانی پرداختند، با فترتی که در هنر ایران پدیدار شده بود، نه تنها احیاگر معماری و سنتهای گذشته ایران شدند بلکه تحول ملی عظیم در زمینه شهرسازی و معماری ایجاد کردند و در معماری دو عنصر نوظهور افزودند.
یکی احداث گنبد بر روی بناهای چهارضلعی (مربع شکل) از طریق فیل پوشها و دیگر توسعه ساختمان ایوان تاق‌دار. ایوان، اتاق راستگوشه‌ای است که با طاق بشکه‌ای که در قسمت پشت بسته بوده و در جلو _ معمولاً رو به بیرون یا حیاط قرار دارد _ کاملاً باز است. از زمان پارتها، ایوان نقش مهمی را در معماری آسیای غربی بازی می‌کند. منشأ ایوان موضوعی است که در خور اندیشه است. بعضی آنرا به درختان و شاخه‌های پوشیده با حصیر و گل و نیز به تأثیر اتاقهای بشکه‌ای منتسب می‌کنند.
***4
چنین بنا هایی هنوز در طول رودخانه یا دریاچه هیرمند، در شرق ایران و احتمالاً در پیرامون دریاچه آرال در آسیای مرکزی دیده می‌شوند. این نواحی، مناطقی هستند که پارتها از آن برخاسته‌اند. ولیکن سابقه تاقهای آهنگ با انواع قوسها (نیم بیضی) از آثار معماری هفت تپه (ایلام میانی) آشنا شدیم و این نشانگر آن است که پارتها با توجه به شرایط زمانی و مکانی دست به چنین ابتکاراتی زده‌اند.
متأسفانه علیرغم حاکمیت طولانی مدت پارتها اکثر آثار آنها از بین رفته است.
زیرا عواملی مانند زلزله آب و هوایی و گستره وسیع امپراتوری، تأثیرگذار در روند تخریب آثار معماری بوده‌اند. از اینها که بگذریم باید به این مسئله هم توجه کنیم که پارتها بناهای خود را بسیار ساده و با خشت خام ساخته‌اند. پی درگاه‌های این بناها که به مرور زمان ویران شده و گزند دیده است اگر با آجر یا سنگ ساخته شده بود، بسیار بیشتر دوام داشت.
***5
گاهی آجر هم به کار می بردند و آن را برای ساختمانهای مهم همچون کاخ فرمانراویان و پرستشگاه‌ها بود. سنگ هنگامی به کار برده می‌شد که در محل موجود بود، یعنی اصل استفاده از مصالح محلی و بومی رعایت می‌شد و البته شرایط اقتصادی و وضع مادی هم بسیار تأثیرگذار بوده است و از طرفی در پهناوری بسیار شاهنشاهی پارت و گوناگونی سنتهای مردم آن باید ما را آگاه ساخته باشد که یک سبک معماری در سراسر این کشور نمی‌توانست باشد. اما با کاوشهایی که در مناطق مختلف صورت گرفته است .
از آثار به جای مانده از دوره پارتها و آثار پس از آن که به سبک سابق ساخته شده‌اند می‌توان سبک معماری و حتی ویژگی‌های آن را مشخص نمود از آن جمله:
_ حداکثر استفاده از مصالح بوم آورد مثل پارتها استفاده از سنگ لاشه، خشت خام و پخته و ...
_ استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق و گنبد، به خصوص گنبد با استفاده از مصالح بوم‌آورد.
استفاده بسیار خوب از تکنینک پیشرفته تاق و گنبد به ویژه گنبد بااستفاده از مصالح بوم‌آورد.
_ پرهیز نکردن از شکوه و ارتفاع زیاد.
_ تنوع فوق‌العاده در طرحها.
_ استفاده از ملات ساروج که به کمک آن توانستند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند.
***6
پارت ها شهر های بسیار کهن را مانند بابل و اروک در اختیار داشتند و نیز شهر آشور، با اینکه از نقشه چندان منظمی برخوردار نبودند، اما پارتها شهرهایی را بنیاد گذاشتند که بر اساس نقشه دایره شکل بود که شهرهای مرو، تیسفون، و الحضر دارای چنین پلانی بودند. از فضای دایره وار می‌توان آسانتر از چهارگوش دفاع کرد و نیز بارو کشیدن آن هم آسانتر است. این شیوه شهرسازی تا زمان ساسانی و اسلام ادامه یافت. معمولاً شهرهای پارتی دارای برج و بارو بودند، باروهای شهر مرو از خشت خام بود، با برج‌ها و کنگره های قائم‌الزاویه و سوراخ هایی برای تیراندازی.
در درون شهرهای پارتی مهمترین ساختمان معمولاً ارگ و پرستشگاه‌ها بودند. برخی معتقدند هنر پارتی در حدود سال 252 ق. م پا به عرصه وجود نهاده اما باید آغاز آن را از ابتدای پادشاهی مهرداد دوم ( سال 203 ق. م ) دانست. به طوری که عنوان گردیده معماری را باید از اولین مکانهای استقراری پارتها آغاز کرد. در این بررسی ما به شرح جزئیات معماری بعضی از آنها می پردازیم.
***6
آثار معماری شهر نسا
آثار و بقایایی که از نسا در نزدیکی شهر عشق در دوره پارتیان به دست آمده نشانگر این امر است که این شهر قدیمی‌ترین محل سکونت پارتها بوده است. بسیاری از بناها یادبود با پلان‌های جداگانه، مشخص شده است.
« نسا» یا « پارتانیسا» شهری است که روی یک تپه کوچک طبیعی ساخته شده است. این ارگ (دژ) که بر اساس لوحی گلی که در آن پیدا شد، مهرداد رکت نام داشت. و توسط مهرداد اول ساخته شده است. دیوارهای بستر آن 20 تا 25 متر ارتفاع و پنج متر ضخامت داشت، و با استفاده از گل ساخته شده بودند و نمای ان را با آجر پوشانده بودند. ورود به ارگ از طریق پاگردهایی که در پی دیوارهای گرد شهر قرار داشت صورت می‌گرفت.